De ene wolk is de andere niet en daarom hebben ze in weerkunde allemaal een naam gekregen. Wat zijn de kenmerken van deze wolken en wat is eigenlijk een wolk? Een wolk is een verzameling van kleine waterdruppeltjes en ijskristallen, op enige hoogte boven het aardoppervlak. Wolken komen niet alleen op aarde voor, maar ook op andere planeten. Deze bestaan meestal niet uit water. Op de planeet Venus is bijvoorbeeld een dik wolkendek aanwezig dat uit zwavelzuurdruppels bestaat...
Stratocumulus - gelaagde wolken op lage hoogte (foto: Jannine Sanders)
Hoe ontstaat een wolk?
Terug naar planeet aarde. Ook wanneer er geen wolkje aan de lucht is bevindt zich water in de lucht en wel in gasvorm. Dit noemen we waterdamp. Een wolk komt tot ontwikkeling wanneer de lucht afkoelt en er condensatie optreedt. Koude lucht kan namelijk minder waterdamp bevatten dan warme, waarna waterdamp wordt omgezet in waterdruppeltjes.
Het afkoelen en ontstaan van wolken is meestal het gevolg van het opstijgen van lucht. Dit kunnen grootschalige stijgende luchtbewegingen zijn (dit gebeurt bij een frontpassage) of lokale stijgende lucht (denk aan thermiek / convectie). De verschillen in luchtbewegingen geven de wolken verschillende vormen en groottes. Het verschil in luchtbeweging geeft ook vaak het verschil in de karakteristieke eigenschappen van wolken. Wolken ontstaan zowel boven zee als boven land.
Wolkensoorten
De atmosfeer van de aarde is ongeveer 1000 km dik. Wolken kunnen slechts tot ongeveer 80 km hoogte voorkomen. De hoogste wolken staan bekend als lichtende nachtwolken, maar zijn niet te vergelijken met de gewone wolken.
Wolkensoorten onderverdeeld in niveaus
De meeste wolken komen echter in de onderste 20 km van de atmosfeer voor, namelijk de troposfeer. In deze laag bevindt zich dan ook (logischerwijs) het meeste vocht. Om de ene wolk van de andere te kunnen onderscheiden hebben de wolken naam en zijn ze in drie hoofdgeslachten verdeeld. Wolken worden geclassificeerd afhankelijk van de hoogte waarop ze voorkomen: lage, middelbare en hoge bewolking. De vorm of structuur van wolken en de hoogte bepalen het soort/type wolk. Wolken kunnen vijf verschillende hoofdsoorten qua structuur hebben, namelijk; cirriform, stratiform, cumuliform, stratocumuliform en cumulonimbiform.
Cumulus wolk, ontstaan door lokale stijgende lucht - thermiek of convectie (foto: Kees Jak)
Stratocumulus van bovenaf gezien (foto: Michelle Tuip)
Lage bewolking
In de onderste 2 km van de atmosfeer tref je lage bewolking aan. Deze bestaat uit stratus- en (strato-)cumuluswolken. Stratus betekent in het Latijn op de grond of horizontaal uitgebreid, terwijl cumulus een ander woord is voor gestapeld. Een meer bekende naam voor cumuluswolken is dus stapelwolken. De meest lage wolken zijn de stratuswolken, in de weerberichten veelal laaghangende wolken genoemd. Wanneer het somber en grijs is en er geen 'tekening' in de lucht zichtbaar is, kijk je meestal tegen stratus aan.
Stratus - egaal grijs wolkendek, geen tekening (foto: Tonny de Vries)
Mist gaat vaak gepaard met laaghangende Stratus-bewolking. De top van 'Lange Jaap' in Den Helder is verdwenen in de Stratus (foto: Nel van Es).
Vriendelijke stapelwolkjes, Cumulus - ook lage wolken. Hoog in de lucht zijn uitgewaaide vliegtuigstrepen of contrails zichtbaar. De onnatuurlijke wolken verraden hun herkomst door de rechte lijnen (foto: Rene Wolf)
Middelbare bewolking
De wolken op 2 tot 4 km hoogte vanaf het aardoppervlak staan bekend als middelbare bewolking. Hier tref je Altostratus en Altocumulus, ook wel schapenwolken genoemd, aan. Het is bijna hetzelfde als de lage bewolking, maar met "alto-" vooraan. Het Latijnse woord "altus" betekent hoog, dus komen Altostratus en Altocumulus hoger dan stratus en cumulus in de atmosfeer voor.
Altocumulus Undulatus - wolken op middelbare hoogte, grote verschillen in windrichting en -snelheid op hoogte zorgen voor de karakteristieke ribbelstructuur (foto: Michel Looyenstein)
Asperitas - of voluit: Altostratus Undulatus Asperitas (foto: Amanda van den Berg)
Altocumulus Castellanus (en Floccus) - de zogenaamde onweersverklikkers (foto: Nicole Heij).
Hoge bewolking
De derde hoofdsoort bewolking tref je boven 6 km in de troposfeer aan. Deze bewolking betreft cirrus, cirrostratus en cirrocumulus. Cirrus betekent in het Latijns een haarlok. Cirruswolken hebben vaak een draderige of harige structuur. Op die grote hoogte ligt de temperatuur altijd ver onder nul en daarom bestaat Cirrus alleen maar uit ijskristallen. Cirrus wordt ook vaak 'gemaakt' door de uitlaatgassen van vliegtuigen, zogenaamde contrails.
Cirrus Uncinus - haakvormige cirrus-wolken - cirruswolken betsaan geheel uit ijskristallen (foto: Tim Zijlstra)
In de Cirrus-'familie' kennen we ook de Cirrocumulus, kenmerkend door de kleine bolletjes-structuur (foto: Joyce Derksen)
In sommige gevallen kan het zonlicht worden gebroken in de ijskristallen van Cirrus-wolken en ontstaat een kring om de zon, ofwel een halo (foto: Christel Heijmans)
Meerdere lagen
Er zijn ook nog een aantal wolkensoorten die niet specifiek in één laag van de troposfeer voorkomen, maar meerdere lagen beslaan! Een voorbeeld daarvan de Cumulonimbus, oftewel de buienwolk! De Cumulonimbus is de gevaarlijkste wolk, die onweer, hagel en windstoten met zich mee kan brengen. Deze wolk kan zich van de onderste tot en met de bovenste laag van de troposfeer kan uitstrekken. Nimbus betekent in het Latijn een regen. Dus verwijzen wolknamen met "nimbus" erin naar regenwolken. Nimbostratus is daar ook een voorbeeld van. Cumuluswolken kunnen overigens ook op meerdere lagen of vlakken in de troposfeer voorkomen.
Cumulonimbus Calvus - eerste stadium van een buienwolk. Op de voorgrond zijn cumulus-wolken te zien. Op hoogte weinig blauwe lucht, door de aanwezigheid van Cirrus (foto: Ria Overbeeke)
Cumulonimbus Capillatus, met aambeeld - tweede stadium van een Cumulonimbus (foto: Johan Klos)
Wanneer de atmosfeer onstabiel is en er met gemak Cumulonimbus-wolken kunnen ontstaan kun je deze bijzondere wolken ook wel eens spotten: Mammatus, uiervormige wolken (foto: Ben Saanen).
Er zijn nog veel meer verschillende wolken. Neem eens een kijkje in de wolkenatlas van WMO.
