Deze maand is het 350 jaar geleden dat er noodweer over Nederland trok. De Utrechtse Domkerk werd getroffen door een valwind waardoor het middenschip van de kerk veranderde in puin. Meteorologen en geschiedkundigen hebben uitgebreid historisch onderzoek gedaan naar de weersomstandigheden die deze ramp, het Schrickelik Tempeest genoemd, hebben veroorzaakt.
KNMI-onderzoekers Gerard van der Schrier en Rob Groenland doken tien jaar geleden in de gemeentearchieven en verzamelden waardevolle data. “Door al deze informatie konden we patronen ontdekken waarvan we, met de kennis van nu over onweersbuien, in staat zijn te analyseren hoe het weer er op 1 augustus 1674 er ongeveer heeft uitgezien."
Dankzij de archieven met tekeningen van Saftleven en de rijmdichten van Koch kunnen we tevens een soort van ooggetuigen verslag schetsen. Ook hebben de kranten van die tijd veel waardevolle feiten (tijdstippen) opgeleverd. Deze heranalyses zijn erg nuttig en helpt ons ook om dit soort extreem weer een plaats te geven in de geschiedenis.
Overtrekkend onweer
Op de bewuste 1 augustus was het een warme en benauwde zomerdag. Er trok een bijzonder actief en omvangrijk buiengebied van zuidwest naar noordoost over ons land. Dat ging met een snelheid van zo'n tachtig kilometer per uur. Dit wijst op een sterke wind op grote hoogte. Onder zulke omstandigheden bij zeer warm en vochtig weer en grote temperatuurverschillen kunnen zich de zwaarste buien ontwikkelen.
Reconstructie van de zomerstorm van 1674, ingesproken door Marco Verhoef.
De storm trok in de avond van zuid naar noord. De stippen laten de plaatsen met schade zien. De zwarte stippen geven de zwaarst getroffen plaatsen aan. Bron: KNMI (CC BY-SA 3.0)
Schade door de valwinden
Op verschillende plaatsen in ons land werd schade aangericht door hagel en windstoten, maar de stad Utrecht werd het zwaarst getroffen. De observaties maken het aannemelijk dat op 1 augustus 1674 een aantal uitzonderlijk zware onweersbuien over ons land trokken, waarbij deze buien gepaard gingen met valwinden. Aan de randen van deze valwinden zijn vermoedelijk ook wervelingen opgetreden. De weerkundigen noemen wervelingen aan de zijkant van het gebied met valwinden gustnado’s. In tegenstelling tot een windhoos heeft een gustnado geen contact met de wolk, maar treden er wel lokale versnellingen van de wind op. Zulke wervelingen duren hooguit enkele minuten en zijn vaak veel korter. Ze bereiken een hoogte van één tot enkele meters. In de zomerstorm van 1674, die uitzonderlijk sterk was, moeten de gustnado’s ook sterker zijn geweest dan die bij recente valwinden.
Meer lezen over een valwind? Lees deze blog: Wat is een valwind?
Op deze schets zie je de ravage met op de achtergrond de Domtoren, die het noodweer wonder boven wonder weerstond. Door Saftleven (Publiek domein).
De ruïnes van het schip in 1674. Tekening van Herman Saftleven (Publiek domein).
De hoge naaldspits van de Jacobitoren en de uitgebouwde carilliontoren storten neer. Getekend door Th. Haakma Wagenaar (Publiek domein).
Niet alleen bekende gebouwen en kerken stortten in, ook tal van woningen en boerderijen hadden grote schade. Door Saftleven (Publiek domein).
Herbouw
Er zijn stemmen geweest om het ingestorte deel van de kerk te verbouwen, of met een speciale constructie te laten zien hoe het er ooit uit heeft gezien. Uiteindelijk is het aanzicht van de Dom en de kerk (door de storm van elkaar gescheiden) niet veranderd. In 2004 was er wel een tijdelijke contructie die liet zien hoe de kerk er voor de storm van 1674 uit zag. Dit zie je hieronder:
De reconstructie van het middenschip. Fotograaf: T. Houdijk (CC BY 2.5).
Zeldzaam
Ieder jaar doen zich ergens in ons land valwinden voor. Maar de sterke valwind die de Utrechtse Dom verwoestte was uiterst zeldzaam. Op basis van de grootte van de hagelstenen die gevallen zijn in die storm lijkt de storm uit 1674 eentje die in Nederland eens in de 1000 tot 10.000 jaar voor komt.
Recente valwinden
Recente voorbeelden van valwinden en de schade die hierbij optreden, zijn de valwinden bij het Utrechtse Leersum op 18 juni 2021 en 14 juli 2010 waarbij een camping bij Vethuizen zeer waarschijnlijk getroffen werd door een valwind.
Aangepast van: KNMI
