Als we denken aan de Franse revolutie, dan denken we aan de bestorming van de Bastille of de guillotine. Maar hoe kon het ooit zover komen? Het weer speelt hier een verrassende rol in. Van een droogte tot zware hagelbuien en een ijskoude winter, in deze blog kijken we hoe het weer de geschiedenis beïnvloed heeft.
De oorzaken van de Franse revolutie
Het is 14 juli 1789, er ligt een hogedrukgebied boven Frankrijk. Er staat een zwak windje, het is 22 graden en overwegend bewolkt. Perfect weer voor een buitenactiviteit, toch? Dat moet de bevolking van Parijs ook gedacht hebben, want ze zijn in grote getalen naar buiten gekomen om te bekijken hoe opstandelingen de Bastille bestormen (belangrijke gevangenis). Volgens sommigen was dit het startpunt van de Franse revolutie. Deze revolutie kwam echter niet uit de lucht gevallen. Diverse ontwikkelingen in de Franse maatschappij zorgden ervoor dat de maatschappelijke, politieke en economische idealen van de bevolking geleidelijk radicaler werden. Deze radicalisering van de ideeën kwam door een groeide onvrede onder het volk. Deze onvrede had meerdere oorzaken, één van deze oorzaken is uiteindelijk terug te voeren naar het weer. Daarover in deze blog meer.
Droogte van 1788
We zijn in Marseille, mei 1788. Dag in dag uit loopt een Fransman naar de neerslagmeter, maar keer op keer blijkt de neerslagmeter leeg. April was al droog, en nu verloopt ook mei droog. Niet alleen in Marseille blijkt het droog te zijn, maar in heel Frankrijk viel er weinig regen. In 1788 waren er nog niet zoveel neerslagstations; in heel Frankrijk werd er toen op circa 10 plaatsen neerslag gemeten. Het zwaarst getroffen is het zuidoosten, met 88% minder regen dan normaal had Marseille de grootste neerslagafname. Dit, in combinatie met verouderde landbouwtechnieken, zorgde ervoor dat de oogsten op veel plaatsen mislukten. Vóór deze mislukte oogst leefde al 90% van de Franse bevolking in armoede, de mislukte oogst kwam daar dus nog bovenop.
Enorme hagelstenen
Het grillige weer had nog meer pech voor de Fransen in petto. 13 juli 1788 begon als een gewone zomerdag; benauwd en ruim 30 graden. Aan dat zomerse weer kwam echter een abrupt einde. Een koufront trok van west naar oost over Frankrijk. Bij het koufront ontstonden zware onweersbuien met hagelstenen van wel 12 cm in diameter. Na het koufront was het op sommige plaatsen amper 10 graden. Een rapport van een Engelse diplomaat vertelt:
“Rond 9 uur in de ochtend waren de luchten boven Parijs erg donker. De hemel zag eruit alsof een grote storm op komst was. De lucht brak vervolgens snel weer open. Het lijkt alsof de storm zich op andere plaatsen geconcentreerd heeft. Mij is ter oren gekomen dat de storm op andere plaatsen orkaankracht heeft bereikt, vooral het bos van Rambouillet is zwaar getroffen. Zijne majesteit (Louis XVI) had de dag ervoor gejaagd en keerde terug naar Versailles. Hij werd getroffen door de storm en moest gaan schuilen in een boerderij. De hagelstenen die vielen hadden ongekende grootte en gewicht. Sommigen waren wel 16 inches in omtrek, elders misschien nog wel groter. Niet ver van Saint Germains werden twee mannen dood gevonden, bij een paard dat zoveel kneuzingen had, dat men besloot het paard uit zijn lijden te verlossen.”
Volgens berekeningen uit die tijd waren er twaalf- tot vijftienhonderd dorpen getroffen door het noodweer. De Engelse ambassadeur meldde dat de zware onweersbuien een schadespoor trokken van Blois tot Douai (vlak bij de Belgische grens). De hagelstenen lieten grote schade achter aan de gewassen. De schadespoor was lang maar wel vrij smal, dus de extreme hagelbuien zullen op landelijke schaal weinig aan de mislukte oogst hebben bijgedragen. De geruchten van een catastrofale onweersbui verspreiden zich wel over het land.
Reconstructie weerkaart (bron: J.A. Kington).
Een zeer strenge winter
Wat volgde op de droogte van 1788 maakte de situatie alleen nog maar erger. De winter van 1788-89 staat bekend als een van de strengste winters ooit gemeten in Nederland en Frankrijk. Als we kijken naar het Hellmann koudegetal (meer over het koudegetal in deze blog: Koud hè?! Dat levert “Hellmannen” op!) behoort deze winter tot de top drie, samen met de winters van 1946-47 en 1962-63. In Frankrijk duurde de vorst van eind november tot midden januari, met verstrekkende gevolgen. Rivieren vroren dicht, waardoor de graanhandel grotendeels stilviel. Voedseltransport van het platteland naar de steden werd onmogelijk. Ook werken in de buitenlucht was niet meer mogelijk. Dit betekende dat veel arbeiders en handelaren geen geld konden verdienen. Deze situatie werd erger door de mislukte oogst in de voorgaande maanden. Er was een groot tekort aan brood, dus broodprijzen stegen hard. Een groeiende groep Fransen kon amper nog brood betalen, terwijl Fransen vrijwel uitsluitend brood aten. Om de bevolking enigszins tegen de kou te beschermen, liet de overheid in de steden op iedere kruising vuren aansteken.
Koning Lodewijk de 16de wilde graag geliefd worden door zijn onderdanen. Hier deelt bij aalmoezen uit tijdens de strenge winter van 1788-89. (Louis Hersent, publiek domein.)
Oplopende onrust in het voorjaar
In het voorjaar ontdooide Frankrijk weer, maar door misoogst n.a.v. de droogte van het voorjaar van 1788 bleven broodprijzen enorm hoog. De monden werden niet gevoed, de onrust wel. Deze onrust leidde uiteindelijk tot de Franse revolutie.
Al met al was de droogte wel een belangrijke oorzaak, maar lang niet de enige. Er gingen voor deze droogte al veel dingen mis. Er waren geen voorraden aangelegd om slechte oogsten op te vangen. De meerderheid van de bevolking leefde al voor deze hongersnood in armoede, en zij waren sterk afhankelijk van brood. De droogte volgde ook op een periode van economische crisis en werkloosheid, waarbij er veel onvrede was over belastingen. Ten slotte was er al een opstand gaande van de adel enerzijds en het gewone volk anderzijds. In andere gevallen had deze droogte waarschijnlijk niet zulke grote gevolgen gehad. Al met al was het weer dus wel één van de dingen die de emmer liet overlopen – ironisch genoeg in een tijd van extreme droogte!
