Leeuwenhoek, Erasmus, Huygens, Spinoza, Leeghwater… Allemaal wetenschappers uit de lijst van de verkiezing tot grootste Nederlander (2004). Voor Buys Ballot moeten we helemaal naar plaats 111. Zijn we Buys Ballot vergeten? Wie is de persoon achter de wet van Buys Ballot? In deze blog gaan we in op één van de grondleggers van de internationale meteorologie.
Christophorus Buys Ballot werd in 1817 geboren in het Koninkrijk der Nederlanden, 2 jaar nadat Napoleon werd verslagen in de slag bij Waterloo. Zijn vader was predikant in Kloetinge, een Zeeuws dorp bij Goes. Vanwege het werk van zijn vader reisde het gezin van dorp naar dorp.
Veelzijdige wetenschapper
Tegenwoordig zijn de meeste wetenschappers expert in één vakgebied. De wetenschap is tegenwoordig ook zo complex geworden dat het steeds moeilijker is om een expert te zijn in meerdere vakgebieden. Vroeger kwam het wel vaak voor dat wetenschappers expertise hadden in meerdere vakgebieden.
Buys Ballot studeerde in Utrecht als student klassieke talen. Hij brak deze studie af en ging wis- en natuurkunde studeren. Hij promoveerde uiteindelijk ook op de natuurkunde. Hij werd echter eerst docent in de geologie, mineralogie en theoretische scheikunde. In de natuurkunde en wiskunde werd hij pas later hoogleraar. Kortom, hij was in meerdere vakgebieden actief.
Het dopplerexperiment
Je zult vast wel weten dat een sirene heel anders klinkt als de sirene je gepasseerd is. Dat komt door het dopplereffect. Een bewegend punt dat geluid maakt heeft een andere toonhoogte als het naar je toe of van je af beweegt. Dat geldt ook voor licht. Licht van een ster verandert van kleur als het naar je toe of van je af beweegt. Aan de kleur van een ster zou je dus kunnen zien of een ster van je af of naar je toe beweegt. Het dopplereffect moest natuurlijk ook nog in de praktijk bewezen worden.
Om dit te bewijzen heeft Buys Ballot in 1845 muzikanten op een stoomtrein gezet. Hij liet de stoomtrein met verschillende snelheden langsrijden, wat bleek? De toonhoogten waren inderdaad anders, het dopplereffect was bewezen!
Tussen Amsterdam en Utrecht deed Buys Ballot het Dopplerexperiment. Een muurschildering in Utrecht herinnert vandaag de dag nog aan dit experiment. (Bron afbeelding: Sense Jan van der Molen - Creative Commons BY-SA 4.0)
Oprichting KNMI
In het hele lijstje van wetenschappen miste je nog één vakgebied: de meteorologie. Hij brak niet internationaal door met zijn werk in de scheikunde. Uit teleurstelling stortte hij zich in de meteorologie. 7 jaar later richtte hij op 31 januari 1854 het KNMI op. Hij moest de regering overtuigen van het nut van het KNMI. De regering ging uiteindelijk overstag, want met stormwaarschuwingen werd de scheepvaart veiliger. De schepen konden ook aan de hand van het weer de snelste vaarroute bepalen. Buys Ballot werd de eerste directeur van het KNMI. In 1854 maakte hij ook de eerste weerkaart van Nederland. Hij deed dit door allemaal waarnemingen te verzamelen en op een kaart te tekenen.
Hierboven zie je het Sonnenborgh observatorium, hier zijn weer- en sterrenkundige waarnemingen gedaan. Je ziet de windmeter op het dak staan (afbeelding publiek domein).
Weerwaarnemingen
Deden weer- en sterrenkundige waarnemingen op de Utrechtse Smeetoren. De Smeetoren maakte deel uit van de Utrechtse stadsverdediging. Deze toren werd uiteindelijk omstreeks 1855 gesloopt voor de aanleg van het Zocherpark. Buys Ballot kreeg voor elkaar dat de waarnemingen in weer- en sterrenkunde 700 meter verderop door konden gaan in Sonnenborgh. Ook Sonnenborgh was onderdeel van de Utrechtse stadsverdediging. Na ruim 40 jaar in Sonnenborgh gevestigd te zijn, vertrok de weerkunde (KNMI) uiteindelijk in 1897 naar De Bilt, 7 jaar na de dood van Buys Ballot. Sinds 1897 is het KNMI al op dezelfde plek gevestigd.
Zo werden vroeger weerkaarten getekend bij het KNMI (afbeelding publiek domein).
Wet van Buys Ballot
Wist je trouwens dat je dankzij deze natuurkundige wet altijd heel makkelijk zelf thuis kunt checken waar de kern van het lagedrukgebied zich bevindt? Spreid je armen en ga met de wind in je rug staan. Het lagedrukgebied bevindt zich (op het noordelijk halfrond) altijd aan je linkerkant en het hogedrukgebied aan je rechterkant! Dit wordt de wet van Buys Ballot genoemd, want Buys Ballot was de eerste die de theorie in de praktijk kon brengen.
De wet van Buys Ballot: met de wind in je rug, bevindt het lagedrukgebied zich altijd aan jouw linkerkant. Geldig op het noordelijk halfrond.
Baanbrekende samenwerking in waarnemingen
In 1878 richtte hij het Internationaal Meteorologische Comité op. Dit is de voorloper van de huidige WMO (Wereld Meteorologische Organisatie). Hij werd de eerste voorzitter van het comité. Het comité was opgericht om internationaal weerwaarnemingen aan elkaar door te geven. Dit is nu nog steeds het fundament van jouw dagelijkse weersverwachting. Zonder internationale uitwisseling van metingen en waarnemingen zou een weersverwachting onmogelijk zijn. Je kan het weer bepalen door naar buiten te kijken, maar weten wat het weer voorbij de horizon is werkt altijd beter.
Hij stierf op een winterdag in februari 1890 in Utrecht, vlakbij “zijn” KNMI. Mede dankzij Buys Ballot heeft Nederland één van de langste meetreeksen, sinds 1735 zijn er al metingen gedaan rond Utrecht. Hij was de oprichter van het KNMI, op de Oostenrijkers na is dit het oudste weerinstituut ter wereld.
